Teatr adamzat taryhynda çeper aňlatmagyň iň gadymy görnüşlerinden biridir. Ilkinji teatrlar adamzat jemgyýetleriniň tebigat we biri-biri bilen gatnaşyklaryny duýmak ugrundaky tagallalarynyň netijesinde ýüze çykdy. Teatryň döreýşi dini däp-dessurlara we mifologiki hekaýalara esaslanýar. Gadymy grek we müsür siwilizasiýalary teatr sungatynyň ilkinji mysallarynyň görlen ýerleriniň arasynda hasaplanýar. Şeýle-de bolsa, teatryň ösüşi her geografiýanyň medeni, jemgyýetçilik we dini gymmatlyklaryna görä üýtgeýär.
Gadymy Gresiýada teatr miladydan öňki VI asyrda Dionis baýramlary bilen baglanyşykly dünýä inipdir. Bu festiwallarda Dionis hudaýyna bagyşlanan tomaşalar geçirildi we oýunlar we goşgular arkaly hudaýa öwgi aýdylýar. Ilkinji teatr oýunlary köplenç betbagtçylyk žanrynda bolup, mifologiki hekaýalar bilen baglanyşyklydy. Bu döwürde Eshil, Sofokl we Ýewripid ýaly beýik ýazyjylar öňe çykdy. Teatr köpçüligiň gatnaşan we amfiteatrlaryň gurlan işine öwrüldi. Gresiýanyň teatrynda ulanylýan nikaplar gahrymanlaryň duýgularyny anyk görnüşde ýüze çykmagyna mümkinçilik berdi.
Gadymy Müsürdäki teatrlar esasan dini dabaralara esaslanypdyr. Müsürdäki teatr wakalary faraonlaryň we taňrylaryň durmuşyny görkezýän dramatiki çykyşlardan ybarat bolupdyr. Dini oýunlar, esasanam Osirisiň ölümi we direlmegi baradaky oýunlar halk köpçüligi tarapyndan uly gyzyklanma bilen tomaşa edildi. Bu oýunlar jemgyýeti terbiýelemek we dini ynançlary güýçlendirmek üçin ulanyldy.
Rim imperiýasy döwründe teatr grek teatrlarynyň täsirinde bolupdyr, ýöne has ajaýyp görnüşe eýe bolup, halkyň islegine laýyk bolupdyr. Rimliler uly amfiteatr gurup, has köp tomaşaçylary özüne çekdi we komediýa oýunlary hem meşhurlyk gazandy. Plawt we Trensiý ýaly rim ýazyjylary sosial tankydy we satirany nygtaýan komediýa oýunlary bilen tanalýardy.
Netijede, ilkinji teatrlar köplenç dini we mifologiki temalara esaslanýan jemgyýetiň ruhy we medeni zerurlyklaryna jogap berdiler. Teatr adamlara umumy gymmatlyklary bir ýere jemlemäge mümkinçilik berýän bolsa-da, terbiýeçilik we güýmenje wezipesini ýerine ýetirýär. Gadymy döwürlerden şu güne çenli teatrlar dürli medeniýetlerde başdan geçirmeleri görkezýän sungat görnüşi hökmünde barlygyny dowam etdirdi.
Gurbanjemal AKYÝEWA,
Döwletmämmet Azady adyndaky
Türkmen milli dünýä dilleri
institutynyň talyby.
Teswirler