Ilkinji krossword 1913-nji ýylyň 21-nji dekabrynda Amerikanyň “Nýu-Ýork dünýäsi” atly gazetiniň ýekşenbe günki sanynda çap edilipdir. Bu tapmanyň ady, boş öýjükleri harplar bilen doldurmak, hatar-hatar düzmek we biri-biri bilen kesişmek zerurlygyndan ybarat bolan gurluşyk ýörelgesinden alynypdyr. Boş öýjükleriň setirleri sanalyp, tapmanyň aşagynda boş öýjüklere girizilmeli sözler kesgitlenilipdir. Sözüň her manysy öz sanyna görä laýyk gelipdir. Boş öýjükleriň çyzyklarynyň kesişmegi sebäpli, krossword diýilýär. Bu at ilkibaşda iki iňlis sözünden gelip çykypdyr. Soňra rus ýazyjysy W.Nabokow bu tapmanyň adyny rus diline terjime edilmegini teklip edipdir.
Angliýa we Günorta Afrikanyň arasynda krosswordyň ilkinji dörän ýeri barada jedel edilip, iňlisler tapmanyň XIX asyryň ahyrynda Taýmsda çap edilendigini öňe sürýärler. Günorta Afrikanlar bolsa tapmanyň gelip çykyşynyň afrikan nusgasynyň hem bardygyny aýdylýar. Olar XX asyryň başynda Wiktor Orwil atly bir adamyň tussaglykda wagtynda “Keýptaun” gazetiniň redaksiýasyna iberendigi hem öňe sürülýär. Wiktor Orwiliň tapmany tapandygyny we kesişýän sözleriň alynmagy üçin poluň inedördül plitalaryna hat ýazandygyny hem öňe sürýär. Soňra sözleriň manysyna gabat getirip, ähli zady kagyz ýüzüne goýup, pikirini gazetiň redaksiýasyna iberipdir. Orwiliň mazarynda krosswordy tapandygyny we onuň dünýä belli tapmanyň oýlap tapyjydygyny gytaklaýyn görkezýän ýazgynyň ýazylandygyny hem aýratyn bellemelidiris.
Bu ýa-da başga bir ýol, ýöne krossword tapmanyň oýlap tapyjysy kim diýen soraga birmeňzeş dogry jogap ýok. Artur Winn tarapyndan düzülen krosswordyň häzirki zaman nusgawy krossword bilen gurluşyna has meňzeşdir. Şeýlelik bilen 1913-nji ýylyň 21-nji dekabry henizem dünýäde ilkinji krosswordyň neşir edilen senesi hasaplanýar. XX asyryň 20-nji ýyllarynda krossword tapmasy bütin dünýäde ajaýyp meşhurlyk gazanýar. Ençeme gazet-žurnallary tapmany çap edip başlaýar. Soň bolsa krosswordlara bagyşlanan ýörite ýygyndylar hem çap edilýär. Köp adamlar krosswordlary çözmek bilen gözýetimini we söz baýlygyny, akyl-pikirlenişini giňeldipdirler. Hatda dürli krosswordlary düzmek we çözmek üçin ýaryşlar hem gurnalypdyr. Krosswordlaryň dürlüligi hakykatdanam haýran galdyryjy. Krosswordyň Amerikan, Ýapon, Skandinaw, Wengriýa, Estoniýa, açar söz, zynjyr sözi, siklo krossword, üç ölçegli ýaly görnüşleri bar. Häzirki wagtda gazet okyjylaryň arasynda hem krossword has meşhurlyk gazandy.
.
Isa BAÝRAMKULYÝEW,
S.A.Nyýazow adyndaky TOHU-nyň
Türkmenabat agrosenagat orta hünär okuw mekdebiniň
Atçylyk hünäriniň 115-nji toparynyň talyby.
Teswirler