Dary (Panicum miliaceum) – gury howa şertlerine uýgunlaşan we gysga wagtda hasyl berýän däneli ekinleriň biridir. Ol Aziýanyň, Afrikanyň we Ýewropanyň käbir ýurtlarynda şeýle hem ýurdumyzda hem köpçülikleýin ösdürilip ýetişdirilýär. Daryň çalt bişmegi we suwy az talap etmegi ony oba hojalygynda möhüm ekinleriň biri edýär.
Dary ekini gadymy döwürlerden bäri ekilip gelinýär. Alymlar onuň ilkinji gezek Merkezi Aziýada we Hytaýda ekilendigini çaklaýarlar. Soňra ol Ýewropa we Afrika ýurtlaryna hem ýaýrap, dürli toprak we howa şertlerine uýgunlaşypdyr. Häzirki wagtda Hindistan, Hytaý, Russiýa, ABŞ, Afrika ýurtlary we Merkezi Aziýa döwletleri dary önümçiliginde öňdeligi saklaýarlar.
Dary ekiniň birnäçe aýratynlygy bardyr, olar onuň oba hojalygynda giňden ösdürilip ýetişdirilmegine mümkinçilik berýär. Dary suwy az talap edýär we ýokary temperaturaly şertlerde hem ösdürilip bilner. Bu ekiniň ösüş döwrüniň dowamlylygy 60–90 gün bolup, beýleki däneli ekinler bilen deňeşdirilende has tiz hasyl berýär.
Dary aşa bereketli bolmadyk topraklarda hem gowy ösüş gazanyp bilýär. Darynyň kök ulgamy güýçli bolup, haşal otlaryň ösmegine päsgel berýär. Dary tohum arkaly ösdürilip ýetişdirilýär. Ol ýeňil çägeli, ýylmanak we gurak topraklarda hem oňat ösýär. Ekiljek meýdanyň haşal otlardan arassalanmagy we topragyň ýeňil ýumşadylyp ekilmegi hasyllylygy ýokarlandyrýar. Dary üçin ýörite agyr ideg talap edilmeýär. Suwarmak, haşal otlary arassalamak we zerur bolan ýagdaýynda mineral dökünler bilen iýmitlendirmek onuň ösüşini güýçlendirýär.
Dary diňe bir oba hojalygynda däl, eýsem azyk we senagat pudaklarynda hem giňden peýdalanylýar: Darynyň dänesi undan, tüwi bilen garylyp nahar taýýarlamakda we dürli tagamlarda ulanylýar. Şeýle hem onuň dänesi we samanlary mallar üçin ýokumly iým bolup hyzmat edýär.
Dary gluten saklamaýandygy sebäpli, allergiýasy bolan adamlar üçin amatlydyr. Mundan başga-da, ol süýüm, demir we magniý bilen baýdyr. Dary käbir eko-önümlerde we biodizel önümçiliginde hem ulanylýar.
Tawus SAHATMYRADOWA,
Aşgabat şäherindäki Agrosenagat
orta hünär okuw mekdebiniň
mugallymy.
Teswirler