Türkmenistan geologik taýdan özboluşly we täsin tebigy aýratynlyklary bilen tanalýan ýurtlaryň biridir. Bu aýratynlyklaryň biri hem — ýurduň çäklerinde duş gelýän palçykly patlawuklardyr. Dünýäniň dürli künjeklerinde, esasanam Ýakyn Gündogar, Kawkaz, Aziýa we Hazar sebitlerinde duş gelýän bu tebigy hadysa Türkmenistanyň territoriýasynda hem giňden ýaýrandyr. Palçykly patlawuklar ýerasty gatlaklarda emele gelen gazlaryň, suwlaryň we palçyk garyndylarynyň ýokary basyş bilen ýer ýüzüne çykmagynyň netijesinde emele gelýär. Olar adaty wulkanlardan tapawutlylykda, ýangyç däl-de, palçyk, suw we gaz bilen atylýar.
Türkmenistanyň günbatary, esasan hem Balkan welaýatynyň Hazar deňzine ýanaşyk ýerlerinde palçykly patlawuklara has ýygy duş gelinýär. Bu ýerde ýerleşýän Çeleken, Garabogazköl we Uly Balkan daglarynyň töwereklerindäki patlawuklar, sebit geologiýasynyň möhüm bölegi bolup durýar. Bu palçykly patlawuklaryň käbiri ýyllar boýy hereket edýär, käbiri bolsa diňe wagtal-wagtal herekete geçýär. Olaryň ýer ýüzünde galdyrýan yzlary — palçyk kraterleri, gurap galan çeşmeler we gazly atylmalar — geologlar üçin baý maglumat çeşmesi bolup hyzmat edýär.
Palçykly patlawuklar diňe bir tebigy täsinlik däl, olar köp halatda ýerasty energiýa serişdeleriniň — tebigy gazlaryň we nebitiň bardygynyň alamaty hökmünde hem garalýar. Şonuň üçin-de bu hadysalaryň ýerleşýän ýerleri köplenç geologlaryň we nebit-gaz gözlegçileriň üns merkezinde bolýar. Palçykly patlawuklaryň üsti bilen çykýan gazlaryň düzümi hem ýerasty gatlaklaryň gurluşy we ýagdaýy barada gymmatly maglumatlary berýär. Türkmenistanda bu ugurda birnäçe ylmy barlag işleri alnyp barylýar, ýöne bu sebitleriň entek doly öwrenilendigini aýtmak kyn.
Palçykly patlawuklaryň tebigy gözellik hökmünde hem öz orny bar. Olaryň döredýän aýratyn görnüşleri, hereket edýän wagty çykýan sesleri we şekilleri, syýahatçylaryň hem ünsüni çekýär. Umuman aýdanyňda, palçykly patlawuklar Türkmenistanyň tebigy baýlyklarynyň bir bölegi bolup, olara ylmy, ykdysady we medeni nukdaýnazardan uly ähmiýet berilmeli. Bu täsin hadysalar tebigatyň döredijilik güýjüni görkezmek bilen bir hatarda, ýeriň jümmüşinde bolup geçýän geodinamiki prosesleriň aýdyň beýany bolup durýar.
Amanklyç AMANKLYÇEW,
Beki Seýtäkow adyndaky mugallymçylyk
mekdebiniň mugallymy.
Teswirler