1968-nji ýylda türkmen kinoçylary milli ýazuwly edebiýatyň düýbüni tutujy Magtymguly Pyragy hakda ilkinji çeper filmi surata düşürdiler. Türkmenleriň ХYIII asyrdaky durmuşyny realistik beýan edýän watansöýüjilikli eseri köpçülige hödürlemäge:režissýor Alty Garlyýew, filmiň edebi beýanatyny düzen Haýyt Ýakubow, operator Anatoliý Karpuhin, kompozitor Nury Hälmämmedow, hudožnik Wladimir Artykow, sec operatory Sapar Mollanyýazow dagylar gatnaşdylar.
Režissýor Magtymgulynyň roluny ýerine ýetirmegi Türkmenistanyň halk artisti Hommat Müllüge ynanypdyr. Onuň zähmetiniň ýerine düşenligi barada şol döwrüň iň abraýly sungat neşirleriniň biri «Советский экран» žurnalynyň 1968-nji ýylyň 19-njy sanynda kino sungatyny öwreniji I.Lawrentiýew şeýle ýazýar: «─ Aktýoryň parasatly nazary, ýeňil ädimleri, çeýe hereketleri ─ bularyň hemmesi Hommat Müllüge beýik şahyryň başdan geçirýän içki tolgunmalaryny ynandyryjy görkezmäge kömek edýär. A. Karpuhiniň surata düşürmekda toplan baý estetiki tejribesi, N. Halmämmedowyň halk mukamlarynа we häzirki zaman äheňlerine ýugrulan sazlary tomaşaçylaryň ünsüni özüne çekýär».
Şeýle-de şahyryň goşgularynda atlary agzalýan, bize öňden tanyş taryhy şahslardan: Durdy şahyry ─ Türkmenistanyň halk artisti Gylyç Berdiýew, uýasy Zübeýdany ─ artist Iwla Kakabaýewa, ýeňňesi Akgyzy ─ G. Kulyýewa, Meňlini ─ artist Güljan Döwletmyradowa, Çowdur hanyň kakasyny ─ SSSR-iň halk artisti Muhammet Çerkezow, Çowdur hanyň yzynda intizar galan wepaly aýaly Hallyny ─ Türkmenistanyň halk artisti Liza Garayewa ( Magtymgulynyň goşgusynda onuň ady Annahal diýlip tutulýar) dagylar ýerine ýetirýär. Çeperleşdirilen görnüşde ekrana çykarylan keşplerden: Çerkez hany ─ Türkmenistanyň halk artisti Söýün Amangeldiýew, Berkeli hany ─ Türkmenistanyň halk artisti Galpak Herräýew, Allabaerdi hany ─ Türkmenistanyň halk artisti Nazar Bekmiýew, Alyny ─ Türkmenistanyň halk artisti Aman Gurbandurdyýew, Nazar agany ─ Türkmenistanyň halk artisti Durdy Saparow, Öwezi ─ Türkmenistanyň halk artisti Ata Alawow, Jumany – Türkmenistanyň at gazanan artisti Ata Döwletow, Gulamalyny ─ Türkmenistanyň at gazanan artisti Baýram Sadykow, Kadyr Serdary – Gulluk Hojaýew, Ýolbarsy ─ Nury Garlyýew we beýleki höwesjeň artistler döredipdirler.
Alty Garlyýew hem-de kinodramaturg Haýyt Ýakubow ikisi Magtymguly hakda biziň günlerimize gelip ýeten örän az mukdardaky taryhy maglumatlary, geografiki sebitleriň atlaryny, seneleri, galyberse-de il içinde rowaýata öwrülüip giden wakalary edebi çeşme hökmünde saýlap alypdyrlar. Olary edil «gyzylyň gyryndysy» ýaly tygşytly, ýerlikli, jaýba-jaý ulanypdyrlar.
Biziň pikirimizçe awtorlar kartinanyň dramaturgiki gurluşyny düzýän wajyp wakalaryň, gapma-garşylyklaryň baglanyşygynyň, olaryň ösüşiniň we iň ýokary dereje ýetýän yzygiderliligini saklamak üçin şahyryň baý poeziýa mirasyny üç sany uly şaha bölüpdirler.
Birinjisi: Magtymgulynyň gelejege ynamly garaýan ruhubelent, arzuw-hyjuwlardan doly, yşky-liriki eserlere ýüzlenen döwri. Ikinjisinde: halkyň durmuşynyň içki we daşky kynçylyklaryny ýeňip geçmäge çagyryş esasy orna geçýär. Üçünjisinde bolsa, taryhy geosyýasy we geoykdysady şertleriň talabyna göz ýetiren Magtymguly öz öňe sürýän ideýalary, maksatlary we wezipeler barada filosofiki oý-pikirlere ýüzlenýär we …pikir derýasyna akyl gämisini batyryp, ondan çykmagyň ýollaryny gözleýär.
Adamlary özgerdýänler şahyrdyr…
(Gurbannazar Ezizow)
… Filmiň ilkinji kadrlarynda Merkezi Aziýanyň binagärlik nusgasy ─ Hywa medresesi peýda bolýar. Öz senediniň ussady kinooperator Anatoliý Karpuhyniň kamerasy adybelli ylym merkeziniň howlusyndaky hüjreleriň hataryny birlaý görkezýär. Olardan Allanyň adyny zikr edýän talyplaryň sesleri, Azançynyň namaza çagyryşy eşidilýär…
Ýöne biz bu binalaryň diňe operatoryň kamerasynyň ünsüni çekmäýänligine soňra düşünip galýarys. Görüp otursak, üç ýyl mekan tutunan, duzuny iýen, ylym ojagy bilen hoşlaşýan Magtymygulynyň nazarkerde gözleri hem olary iň soňky sapar synlaýan ekeni.
… Magtymguly haly horjuny gerdenine atyp, Hywanyň egrem-bugram darajyk köçeleri bilen şäheriň derwezesine howlugýar.
… Kinokamera ýene-de ädimme-ädim onuň yzyna düşýär. Ajy aýralyk pursatynda şahyryň diline:
─ … Gelsin diýip garar ol gerkez ilim,
Gider boldum, hoş gal, gözel Şirgazy ─ diýen setirler gelýär.
Uçurym öz tälim mekdebini “Gözel Şirgazy” diýip atlandyrýar we ömürboýy ony ýadyndan çykarmajakdygyna wada berýär. Çünki, hut şu ýerde onuň gözleri açylýar, “agy-garany” saýgarýar. Eýsem, galagoply on sekizinji asyryň ahlak we ruhy talabyna özüňi taýýarlamak, hat-sowat, haýyrly hem-de hak işler ugrunda ädilýän her bir ädim gözellikden nyşan dälmidir!? Gelejekde milli edebiýatyň binýadyny goýjak şahyryň poeziýasynyň estetikasy şol gözellikden gözbaşyny alyp gaýdýar.
Heniz ýetginjekkä düýşünde yslam halypalaryň golundan “Ylham käsesini” püre-pürläp içen Magtymgulynyň poeziýasyna täze ─ dünýewi estetiki mazmunyň goşulmagy onuň jöwher zehinini has-da taplaýar.
Ekranda säpjäp barýan düýäniň üstünde türkmen sährasynyň menzillerini külterleýän, pederinden galan, käbesinden aýrylan Magtymguly ýolboýy göwün ýüwürdýär. Şunça wagtda aradan çykan ýakynlaryny, obadaşlaryny, dost-ýarlaryny ýatlaýar. Goýnunda çagalagy we ýaşlygy geçen Soňudagy, Çendiri, Hasary, bag-bossanly Etrek, Sumbar derýalaryny görmäge howlugýar.
…Emma, obasynda oňa dartgynly wakalar garaşýar.
… Garrygala, Etrek, Hazarýaka türkmen taýpalarynyň wekilleri bir agza garalýan kethuda-han saýlamak üçin Gerkez obasyna üýşýärler. Ýöne, bu synanyşyk özara ylalaşyga getirmeýär. Tirebaşylaryň, serdarlaryň, işan-mollalaryň başy birikmänsoň mergenler nyşana atyşmaly edilýär. Haýsy mergen ýeňse, şol tiräniň hanyny hem tutuş sebitiň baştutany hasaplamagyň kararyna gelinýär. Ýerli tireden Çowdur hanyň kakasy, atan oky sowa geçmeýän Mergen aga (artist Muhammet Çerkezow) we filmiň beýanatynyň dowamynda Zübeýdä aşyk bolýan Öwez ikisi orta çykýar.
Emma, mundanam netije çykmaýar. Ahyrynda, hernäçe gabahat görünse-de, mergenler garşyma-garşy ok atyşmaly bolýarlar.
Her-nä, Magtymguly bu pajyganyň üstünden gelýär we zordan: «Saklanyň!» diýip ýetişýär.
Onuň: ─ Bir-birini çapmak ermes ärlikden, belki şeýtanydan, belki körlükden… diýip janyndan syzdyrýän jümleleri edil tomsuň jöwzasynda gök gübürdäp, ýyldyrym çakan şekilde ýaňlanýar.
Şunlukda, Magtymguly iline halasgäriň ornunda gaýdyp gelýär.
Kopçülilik, märekeli sahnalaryn guramagyň ussady Alty Garlyýew bu filminde-de herhili kynçylyklarda-da türkmen halkynyň milli toý-baýramlara, bagşy-sazandalara, şahyrlaryň aýdyşygyna, at çapyşyga höwesini, islegini hergiz ýitirmeýändigini nygtaýar. Şahyryň oba dolanmagy milli Gurban baýramyna gabat gelýär. Döwletmämmet Azadynyň wagyz-nesihat kesbini, agalary Abdyllanyň, Mämmetsapanyň milletara goňşuçylyk gatnaşyklaryny açmak baradaky arzuw-hyýallaryny dowam etmegine umyt baglap, sabyrsyz garaşylan Magtymgulynyň dogan-garyndaşlarynyň, dost-ýarlarynyň şatlygyna ýakyndan goşulmak isleýär. Bu päk niýeti onuň her bir ädiminde, uly-kiçi, aýal-erkek diýmän hemmeler bilen gadyrly salamlaşyşynda-da äşgär duýulýar.
Mahlasy, kinonyň dilinde aýdanyňda «onuň ökjesi örän ýeňil gopýar…»
«Mert ähliniň soltany ─ gökleň şiri» Çowdur hanyň ýoluna gije-gündiz diň salyp garaşan wepaly aýaly Hallyny gören dessine dogduk diýaryň sarsmaz goragçysyna çäksiz buýsanjy ýaňadan köräp, onuň gursagyndaky meýillerini oýarýar.
Watanyň, halkyň erkana, asuda rahat durmuşy üçin başlaryny topraga goýan ýakynlarynyň halky birleşdirmek, özbaşdak döwlet gurmak hakdaky maksadyny amala aşyrmagyň wagtynyň gelendigi ony ganatlandyrýar we asmana göterýär.
…Režissýoruň ulanýan çeperçilik tilsimleri diýseň ýerine düşýar. Sebäbi ol hemişe hemmelere düşnükli meňzetmeleri-metaforalary ulanýar. Alty Garlyýewiň haýsy bir filmini alsaňam onuň manysyna, sahna dilindäki aňlatmalaryna düşünmek üçin tomaşaçylar kellerini döwüp, azara galyp oturmaýarlar. Öz halkynyň edim-gylymyna, gylyk-häsiýetine, içki dünýäsine aňry ýany bilen belet halypa senetkär adamlaryň kalbyna barýan ýoly her gezek ýalňyşman tapýar.
Alty Garlyýew oýlap tapýan tilsimlerini filmiň indiki parçasynda batyrgaýlyk bilen oňkä düýbünden ters gelýän, ýagny, ─ antiteza görnüşinde tomaşaçylara hödürleýär.
…Geliň, Magtymgulynyň täze ýazan «Näme sen» diýen allegoriki goşgusyny Meňlä sowgat berýän liriki epizodyny ýatlalyň. Bu parçada Gurban baýramyndaky …aýagynyň astyndan ot çykýan şahyryň ädimleri haýallaýar. Munuň özüne ýeterlik sebäbi bar. Onuň öňki sahnada il-ýurduň bähbidi diýip gürsüldeýän ýüregi indi yşkyň heserine örtenýär.
Ol indi goşgudan täsirlenen hyýalbent magşugynyň yzyna eýermeli bolýar. Onuň öňüne geçip bilmeýär.
─ Ýörseň, ýarym guwanar men… ─ diýip, Meňliniň kamatyny ine-gana synlamak isleýär. Bu setirler nemes şahyry Gýotäniň: «Pursat, bir dem saklan!» diýen meşhur jümlesini ýatladýar.
Diňe bir şahyrlygy däl, eýsem onuň nakgaşlygy, zergärligi, kümüş ussaçylygy hem kartinany estetika-gözellik taýdan baýlaşdyrmaga gulluk edýär. Aslynda zergärlik olaryň nesilden-nesle geçip gelýän maşgala kesbi. Professor Mäti Kösäýewiň gaýyn atama sowgat beren kitabynyň giriş makalasynda Döwletmämmet Azadanyň kakasynyň adynyň Magtymguly Ýonaçydygy aýdylýar. Ol Garrygala-Etrek sebitlerinde gaýyş-gön senetkärligi, at-esbaplaryny ýasamaga ezberligi, ilhalar goşgudyr-şygyrlary bilen giňden tanalypdyr.
Bir-ä, milli el hünäri, birem suhangöýleriň dil hünäri uzak ýaşaýar, asyrlardan-asyrlara nusga bolup galýar. …O döwürlerde zergärler diňe bir gyz-gelinleriň bezeg şaýlaryny däl, eýsem, söweş güni ata münen goç ýigitleriň söweş ýaraglaryny-da ýasapdyrlar. Magtymgulynyň Meňlä sowgat beren kökenli ýüzügi hakdaky ýtalamalar häli-häzirem halkyň içinde aýdylyp gelinýär.
Hyjuwa we söýgä beslenip ýasalan ýüzügi dakynyp şatlanan Meňliniň öňünde Çerkez hanyň peýda bolmagy we atynyň başyny çekip, onuň ýoluny kesmegi munuň yzynyň eýgilik bilen gutarmajakdygyny duýdurýar. Bu hakykatdanam şeýle bolýar.
Magtymguly Çerkez hanyň Astrabadyň hökümdaryndan getiren çakylygyny kabul etmeýär. Ol gün-güzeranyny aýlaýan zordan garyplaryň öňki horlugynyň üstüne agyr salgytlar salyp, halka hunaba ýuwutdyrýan ezijiler bilen ýolunyň bir däldigini açyk aýdýar.
Men anyk delillere ýüňlenmekçi Gaýyn atam Mäti Kösäýewiň şol kitabyndan bir mysaly aýratyn bellige alypdyr. Onda gündogarşynas Ahmad Dodişiň makalasyna salgylanylýar: «… Hanyň gaznasynyň girdejisi has azalýar. Şoňa görä (aminona, wakilona) – salgyt salýan emeldarlaryň haýryna, (nikohona) – täze öýlenenler, (muhroana) – resminamalara möhür basanlygy, terezi haky üçin ýygymlary we ençeme täze salgytlary girizdi».
Magtymguly bilen Çerkez hanyň dikleşigi iki adamyň özara gapma-garşylygyň çäginden çykýar. Şeýlelikde, filmiň dartgynlylygynyň jemgyýetçilik ähmiýeti has-da güýçlenýär. Bu çaknyşma özbaşdak döwlete birleşmek, daşky we içki ezijileriň süteminden dynmak ugrundaky halk hereketine öwrülýär. Ýöne bu göreşde ýerli han-begleriň, tirebaşylaryň bimessepligi, diňe öz haýryna çapmaklary watandaşlaryna dönüklige çenli baryp ýetýär. Bu haýynlyk Magtymgulynyň we onuň pikirdeşleriniň arkasyndan pyçak bolup urulýar.
Çerkez han Gulamaly bilen dilleşip, onuň nökerleriniň öýle namazynda oba duýdansyz çozmagyna kömek berýär. Ogul-olja, gyz-ýesir alyp, Magtymgulynyň kümüş ussahanasyny talap, her bir setiri gyzyla gaplaýmaly golýazmalaryny oda ýakdyrýar. Şahyryň goluny arkasyna baglap, ýesirlige äkidişlerini kesesinden keýpihon synlaýar. Ynsan mertebesini basgylamagyň pajygasyna gara şaýlygam gynanman, gaýta, Meňliniň golundan süýräp ony sürlüp barýanlaryň içinden alyp galýar.
Ahyrynda Çerkez hana gyrnak hökmünde peşgeş berlen uýasyny halas etmäge gelen Aly (artist Aman Gurbandurdyýew) Magtymgulynyň zyndandan boşamagyna we öz iline aşmagyna kömek edýär.
Bu wakalary eşidip Hazaryň kenaryndan kömege gelen Öwez indi asuda durmuşyň gaýdyp gelmejekdigini adamlara düşündirýär we olary öz mekanyna göçmäge yrýar. Aýralyk, göçe-göçlük Magtymgula agyr degýär. Ol dünýä döräli bäri dymyp gelýän Soňudaga garap: …Üstüňden iliň göçendir, niçik geçer halyň seniň?“ diýip oňa dugudaşlyk bildirýär. Bu goşgy onuň bir mahalky Şirgaza bagyşlan goşguçynyň dowamyna meňzeýär. Ýöne, munda elegiýanyň äheňi güýçli eşidilýär we ol sarsman dymyp oturan dagy janlandyrýar, oňa ynsanyň duýgusyny berýär. Ýöne Hywanyň haşamly, haýbatly ymaratlarynyň, ylym ojakdarynyň ygtybarly goragy bar. Ol özbaşyna bir döwlet. Emma, onuň dogduk diýaryny weli goramaga güýç tapylmaýar.
Gözel ilim, sen diýp sökerem ýollar…
Etrekden gaýdan bosgunlary Hazarýaka türkmen taýpalary hoşniýetli garşy alýarlar. Talaňçylygyň, daşky çozuşlaryň horlugyny göçegçiler dura-bara balykçylaryň, awçylaryň, çarwalaryň özlerine nätanyş durmuşyna öwrenişýärler. Ýöne deňiz ilatynyň üstünden gurakçylygyň agyr labyry inýär. Çörek bişirilmänsoň tamdyrlarlaryň, ojaklaryň içini kerep baglaýar. Magtymguly, açlygyna mekdebe gelýän çagalaryň halyna dözmän olary öýlerine ugradýar. Ol şonda özüniň «Ýagmyr ýagdyr, Soltanym!» atly meşhur ylahy-metafiziki hem-de hamdu-sena häsiýetli goşgusyny goşup, Biribardan il-güne rehim etmegini dileýär.
Ine, birdenem onuň nazary deňziň tolkunlarynyň içinde salgym atyp gelýän rus söwdegärleriniň gämisini saýgarýar. Şahyr hem-de Kadyr Serdar gäminiň kapitany Stebelewe (artist W. Berşanskiý) iki tarapada bähbitli söwdany ýola goýmagy teklip edýär. Ýene-de, tamdyrlarda ot ýanýar, nan bişirilýär, ojaklarda gazanlar gaýnaýar. Ynanara we daýanara hyzmatdaş tapan Magtymgulynyň kalbynža täzeden umyt uçgunlary oýanýar.
Emma, asuda-parahat ýaşaýyş uzaga çekmeýär. Süňňi haramy, binamys hem-de bigaýrat Çerkez han köneleriň aýdyşy ýaly ýaşy gaýdyp, saç-sakaly agarsa-da, ýaman pälinden dänmeýär. Ol ýene-de Gulamaly bilen dil birikdirip onuň hakyna tutulan talaňçy nökerleriniň öňüne düşüp gapyllykda obanyň üstüne dökülýär. Magtymguly ýakyndaky obalardan kömek soramak üçin atlanýar. Gelmişekleriň gara niýeti başa barmaýar, olar berk gaýtawula duçar bolýarlar. Bu söweşde gyz-gelinler batyr ýigitlerden kem oturmaýarlar. Artist Gülnabat Aşyrowanyň ekranda janlandyranm gahrymany gaýduwsyzlyk görkezip duşmanlaryň birini ýesir alýar. Magtymguly Pyragynyň: … Dünýe malyn harç et ýagşy gözele diýen setirleri bu parçanyň döremegine sebäp bolandyr diýilse ýalňyş bolmaz.
…Kömek soramaga giden Magtymgulynyň paltasy daşa degýär. Berkeli han (artist Galpak Herräýew) Çerkez han bilen aç-açan duşmançylyga girmekden çekinse, Allaberdi han ( artist Nazar Bekmiýew): Ol eşekde ýüküm ýok, ýykylsa habarym ýok─ diýip, tirebaşyndan garaşylmaýan sözleri aýdýar. Olara derek öz obasyndan çykyp gaýtmaga mejbur Alynyň hem-de onuň toplan ýigitleri Magtymgulynyň yzyna düşüp kömege gelýärler. Bu ýowuz söweşde Zübeýdäniň adaglysy Öwez, Kadyr Serdar we ençeme şir ýürekli watançylar janlaryny gurban edýärler. Öňde ýene-de gör-nijeme söweşleriň, pidalaryň, lapykeçlikleriň bardygyny aňýan Magtymguly:
… Gözüm gubarlandy, zebundyr hallar,
Kenarda dargaýan eýesiz sallar,
Deprenmeý ýaş döküp, umman, sil gözlär diýip seslenýär. Şol pursatda Hazaryň aýna ýaly ýalpyldaýan suwunda Meňliniň gözel keşbi Magtymgulynyň göz öňünde janlanýar. Onuň kalbynyň çuňunda öçmeýän söýgi ataşy şeýle kyn pursatda oňa kuwwat berýär.
… Hazar deňzi çyrpynyp tolkun atýar. Ol türkmen halkynyň erkana durmuş, azat ýurt hakdaky arzuwynyň synmaz güýjüni aňladýar. Şeýle tebigyatyň egsilmeýän kuwwatynyň göçme manysynyň aňlatmalary bilen kartinanyň jemleýji kadrlary tamamlanýar.
«Мagtymguly» çeper filminiň ssenarisiniň awtorlarynyň biri
Türkmenistanyň sungatda at gazanan işgäri Haýyt Ýakubow öz ýatlamasynda şeýle ýazýar: « Alty Garlyýew Magtymgulynyň poeziýasyny ruhy gahrymançylyk hasaplaýardy. Onuň halkyň agyr takdyryna gynanyşy, şatlygyna deň begenişi, on sekizinji ýowuz asyryň çakylygyna seslenip halkyň öňüne çykyşy sungat wekili hökmünde režissýoryň ruhuna ruh goşýardy. Şonuň üçin hem ol bu beýik şahsyýetiň, Hakdan içen şahyryň ykbalyny kinonyň diline geçirmekden çetde durup bilmeýärdi. …Biz o mahallar Alty aga bilen Türkmenistanyň ýaňy açylan Kinoçylar birleşiginde işleýärdik. Arakesmede ýa-da dynç alyş günleri daşky gapyny içinden ýapardy-da, gelejekki filmiň käbir parçalaryny oýnap görkezerdi-de: ─Ýaz, Aýytjan ýaz, ýogsa ýadyňdan çykararsyň!─ diýip, garşy-garşy tabşyrardy. (Ol maňa hemişe Aýytjan diýerdi). Biz ahyrynda Magtymgulyny öňde-soňda ähli türkmenleriň kalbynyň Lukman hekimi hökmünde ekrana çykarmagyň kararyna geldik. Şu maksadymyz hem dogry bolup çykdy. Olaryň ikisini-de halkylyk birleşdirýärdi, ikisi-de ömürlerini türkmen halkynyň hatyrasyna, onuň hyzmatyna bagyşladylar».
Zergär zer tanar…
Gaýyn atam Alty Garlyýew kino sungatynyň çeperligi, şahyranalygy, çuňlugy, dramaturgiki gurluşy ýa-da onlarça beýleki artykmaçlyklary barada ýörite okuw jaýynda okamasa-da onuň filmleri kämillige ýeten eserlerdi. Dünýäniň millionlarça ynsanlaryň ünsüňi çekýärdi, göwnünden turýardy. Çünki oňa adatdan daşary tebigy üşükwe duýgurlyk berlendi. Şolaram oňa kino döretmegiň özboluşly, geň-täsin ýoluny salgy berýärdi. Ol durmuşda başyndan geçiren wakalaryny ekranda edil çyn ýaly ynandyryjy janlandyrmagy başarýardy. Artistlerden hem-de döredijilik toparynyň ähli agzalaryndan şony talap edýärdi. Onuň ýörite bilim alan käri artistlikdi. Bu ugurda onuň öňüne geçjek ýokdur diýsem öte geçdigim bolmasa gerek. Ol onlarça kino we opera artistleriniň zehinini açdy, milli medeniýetimizi köp ugurdan baýlaşdyrdy. «Aýgytly ädimde» Mawynyň roluny oýnan Hommat Müllük onuň indiki kinosynyň baş gahrymany boldy. «Magtymgulyda» Öweziň keşbinde çykyş eden Ata Alawow bolsa soňky «Derýanyň aňyrsy serhetde» esasy keşpde çykyş eipdi. Nusgawy şahyra bagyşlanan kartinada Çowdurhanyň ýan ýoldaşynyň epizodiki obrazyny döreden Liza Garaýewa gaýyn atamyň iň soňky surata düşüren «Mukamyň syry» filminde baş gahryman Karkaranyň keşbini ussatlarça ýerine ýetirdi. Ol ylaýta-da bu ugurdan tejribesiz, höwesjeňleri tanamaga ökdedi. Öz saýlap alýanlarynyň, ynanalarynyň başarnygyny doly açmagy başarýardy. «Aýgytly ädimdäki» Aýna ─ Janna Smelýanskaýa tansçy gyz hem-de Pökgi wala ─ Akmyrat Bäşimow kiçi lukman işgäri muňa mysaldyr. «Magtymgulyda» Meňliniň roluny ynanan örän ukyply talyp gyz Güljan Döwletmyradowa hakda «Dünýä edebiýaty» žurnalynyň terjimeçisi, žurnalist Aman Goşa şeýle ýatlaýar:
… Güljan ikimiz diňe bir obaşdaş däldik. Biz asyl degdegşir goňşudyk. Onuň kakasy Döwletmyrat aga Beýik Watançylyk urşuna gatnaşandy, Ogulnyýaz daýza bolsa on çagany terbiýeläp ýetişdiren enedi. Bir waka hiç ýadymdan çykanok. Graždanlyk urşunda Gyzylarbady aklardan azat etmäge gatnaşan general Timoşkow 1962-nji ýylda geçen söweş ýollaryna täzeden aýlanmak üçin biziň Purnuwar obamyza geldi. Şonda obamyzdan 6-7 kilometr gündogarda ýerleşýän Çemenli jülgesinde uly baýramçylyk boldy. Biz uly ýoluň gyrasynda durup o ýere geçip gidýän maşynlaryň yzy üzülmeýän kerwenine gol bulap galýardyk. Şonda Güljan beýleki oglan-gyzlara garaşylmadyk ýerden Çemenlä gitmegi teklip etdi. Ýöne ony hiç kim goldamady. Elbetde hemmeleriň mähelleli baýramçylygy, Aşgabatdan gelen artistleriň, bagşy-sazandalaryň çykyşylaryny göresi gelse-de, paýu-pyýada ýola düşüp gidibermäge hiç kim batyrlyk etmedi. Güljan pahyr weli ikilenç hiç kime habar gatman ýol bilen gndogarlygyna tarap ýöräp ugrady. Onuň toý-baýramy, şagalaň-şatlygy, aýdym-sazy küýseýän teşne kalbynyň erkine hemmeler haýran galdy. Güljan aýdym aýtmagy, sporty, ylaýta-da woleýbol oýnamagy gaty gowy görýärdi. Onuň obamyzyň klubyndaky aýdym-saz agşamlarynda «Daşgaladaky waka» kinosyndan «Söýgülim gelýäri», Моllanepesiň sözlerine «Ýadyma düşdüni» aýdyşy şindi-şindem gulagymdan gidenok. 1965-nji ýyl bolaýsa gerek, Güljanyň ýolbaşçylygynda mekdebimiziň woleýbolçy gyzlar topary Aşgabatda geçirilen bäsleşikde ýeňiji bolupdylar. Obadaşymyz Babadurdy Annadurdyýew onuň ýa-ha kino artisti ýa-da adybelli sport türgeni bolmagy arzuw edýänligini ýatlardy. Şonuň üçin hem onuň synpdaş ýoldaşlary: «Her-nä, Walentina Tereşkowa öňürdäýipdir, ýogsa, gyzlaryň içinde Güljan kosmasa ilkinji uçardy» diýip degişýän ekenler.
Meşhur kino ussady Alty Garlyýewiň ençeme gyzlaryň içinden Meňliniň roluna aýrybaşga Güljäny saýlap almagynyň sebäbine soň-soň düşündim. Ol Güljanyň kalbynda çeşme suwy ýaly çogup çykýan höwesini, gursakdaky arzuwyna ýetmegi hemme zatdan ilerde goýanlygyny aýdyň bilen ekeni. Köneler ýöne ýere: «Zer gadyryn zergär biler» diýmändirler ahyry…
Lýuba Garlyýewa.
Türkmen döwlet medeniýet institutynyň mugallymy.
Bu filme YouTube portalynda tomaşa edip bilersiňiz:
Махтумкули (1968 год) история
Teswirler