Janly dünýäniň jandarlarynyň ençemesiniň gurluşyny emele getirýän hitin gatlagy çydamly we çeýe häsiýete eýe bolup, ol ygtybarly goragy üpjün edýär. Kömelekler we mör-möjekler üçin has hem möhüm bolan bu madda aslynda sellýuloza däl, ol tebigatda iň köp ýaýran organiki maddalaryň biri. Her ýyl biosferada takmynan 10 milliard tonna hitin maddasy öndürilýär we şonçarak mukdary hem dargaýar. Kömelekleriň miwe bedenleriniň öýjük diwarlarynda hitin maddasy bolup, olara güýç we berklik berýär. Şeýle hem mör-möjekleriň ekzoskeletlerini emele getirýär. Glikozid baglanyşyklary bilen baglanyşdyrylan N-asetilglukozamin galyndylaryndan emele gelen tebigy polimer hitin, poli-N-asetil-D-glýukoza-2-amin, arassa görnüşinde çeýe madda. Şeýle-de bolsa, tebigatda hitin köplenç polimer material görnüşinde bolýar. Mysal üçin, gabyklarda, hitin kalsiý karbonat bilen berkidilýär, ol hitini güýçlendirýär we organiki däl materiallaryň näzikligini peseldýär. Mör-möjekleriň ekzoskeletlerini emele getirýän hitin, çydamly belok maddasy we pigmentler bilen baglanyşyklydyr.
Hitin 1811-nji ýylda Fransiýanyň Nensi şäherinde Ylymlar akademiýasynyň Botanika bagynyň işgäri bolan Henri Brakonno tarapyndan tapyldy. Brakonno kömelekleriň miwe bedeniniň kükürt kislotasynda eremedik bir bölegini izolirledi we bu komponente «kömelek» diýip at berdi. On iki ýyldan soň, 1823-nji ýylda bu madda «hitin» adyny aldy. Başga bir fransuz himigi Ogýust Odýer tarapyndan izolirlenen bir madda teklip edildi. «Hitin» ady grek sözünden «hiton» – «eşik, gabyk» sözünden gelip çykýar. 20-nji asyrda himikler hitiniň mümkin bolan goşundylaryny gözläp başladylar we onuň birnäçe peýdaly häsiýetleriniň bardygyny anykladylar. Hitin zäherli däl, biodegrirlenip bilýär, bu sintetiki polimer – polietilen we polietilen teraftalat bilen deňeşdirilende daşky gurşaw üçin has howply edýär. Hitiniň mikroblara garşy häsiýetleri hem bar, şeýlelik bilen kömelekleriň we mör-möjekleriň gabyklarynyň bedenlerini diňe bir mehaniki tarapdan däl, eýsem antibakterial taýdan hem gorag bilen üpjün edýär.
Hitiniň senagat taýdan ulanylmagyna ilkinji gyzyklanma 1930-njy ýyllaryň ahyrynda we 1940-njy ýyllaryň başynda başlandy, ýöne hitiniň sintetiki polimerler bilen bäsleşmegi üçin onlarça ýyl gerek boldy. Hitiniň uly göwrümli önümçiligi 1970-nji ýyllarda başlandy, şonda köp ýurt hitini öz içine alýan deňiz önümleri galyndylaryny kenarýaka suwlaryna akdyrmak üçin kanuny çäklendirmeler girizip başlady. Hitin köp ugurda ulanylýar: kosmetiki kremlere we poroşoklara goşulýar, hirurgiki tikişleri öndürmek üçin iň meşhur materiallardan biridir, sebäbi hitin süýümlerinden lukmançylyk tikiş materiallary wagtyň geçmegi bilen döwülýär. Hitine meňzeş hitosan maddasy alnyp, ol iýmit siňdiriş ulgamyndaky ýaglary baglanyşdyrýan we horlanmaga kömek edýän iýmit goşundysy hökmünde mahabatlandyryldy.
Ogulbagt REJEPBAÝEWA,
Türkmen oba hojalyk institutynyň
3-nji ýyl talyby.
Teswirler