Iýmitleniş hünärmenleriniň, gastroenterolog lukmanlarynyň berýän maslahatlaryna görä, irki gök önümlerden we miwelerden nitratlary, pestisidleri nädip aýyrmalydygyny aýyrmak möhüm bolup durýar. Nitratlaryň we pestisidleriň köplenç kelemde, salatda, şugundyrda, käşirde, turpda, garpyzda we gawunda, şibitde, badyýanda, seldereýde bolýandygyny öňe sürýärler. Mundan başga-da, gök otlaryň baldaklarda nitratlar ýapraklardan iki esse köp ýygnanýar. Nitratlar we pestisidler iki ýaşa çenli çagalar, aşgazan-içege ulgamynda kynçylyk çekýänler üçin has hem howpludyr. Bu maddalar bilen zäherlenmegiň alamatlary aşakdakylardyr: kelle agyry, ysgynsyzlyk, öndürijiligiň peselmegi, demiň gysmagy, ysgynsyzlyk, ýürek bulanma, içgeçme. Nitratlar bilen dowamly zäherlenmek hatda onkologik kesellere hem sebäp bolup biler.
Irki miwelerde we gök önümlerde nitratlaryň toplanmagyna garşy göreşmek üçin olary iýmezden ozal arassa suwda 20-30 minut saklamaly, şeýle-de lukmanlar gök önümler bişirilende nitratlaryň derejesiniň 80% peselýändigini aýdýarlar. Beden dokumalarynyň kislorod bilen ýetmezçiligi hem ýüze çykýar.
Ýeri gelende belläp geçsek, nitratlar azot kislotasynyň duzlarydyr. Oba hojalygynda ol köplenç toprak dökünlerinde ulanylýar. Azot dökünleri peýdaly «kömekçilerdir», şonuň netijesinde ösümlikler has çalt ýetişýär we has köp hasyl berýär. Şeýle-de bolsa, ony nädogry ulanmak sebäpli, şol «kömekçiler» zyýankeşlere hem öwrülýärler, ýagny ösümlikler ösmegi üçin zerur bolan nitratlary aşa köp alýarlar. Mundan başga-da, topragyň özi köplenç azotly birleşmeleri öz içine alýar. Netijede, nitratlar bişen miwelerde toplanýarlar.
Nitratlar adam bedenine girenlerinde içegäniň mikroflorasyny bozýar, beýnä kislorod akymynyň öňüni alýan we uzak wagtlap täsir edýän, aşgazan düwnük keselini döredýän maddalara öwrülýär. Nitritler nerw we ýürek-damar ulgamlaryna hem ýaramaz täsir edýär. Şonuň üçin gök önümleri satyn alanyňyzda we iýeniňizde nitratlardan goranmak üçin bäş sany ýönekeý düzgünleri berjaý etmegi ýeterlik hasaplaýarlar:
1. Gök önümleri möwsümde satyn alyň.
Nitratlar doly bişen miwelerde bolýar. Şonuň üçin dükanda owadan gök önümleri göreniňizde, satyn almaga howlukman, nireden getirilendigini we şol ýerde doly bişip biljekdigini anyklamak has gowudyr.
2. Ýuwuň we arassalaň.
Ösümliklerdäki nitratlar deň bolmadyk derejede ýygnanýar. Irki gök önümlerde nitratlar esasan ýapraklaryň çukurlarynda we damarlarynda bolýar. Soganlarda gök baldaklarynyň iki ujunda bolýar. Şonuň üçin olaryň baldagynyň sapagyny we ýokarky ýapraklaryny, irki käşiriň özenini iýmezlik has gowudyr. Gök önümleri gyzgyn, akýan suwuň aşagynda gowy ýuwmak hem nitratlary azaltmaga kömek edýär. Köp gök önümler köplenç bişmedik görnüşde iberilýär, ýagny ýolda bişýärler. Miwe önümleriniň satuw görnüşini saklamak üçin ýörite himiki maddalar bilen bejerilýär, şonuň üçin has seresaplylyk bilen ýuwulmalydyr.
3. Suwlamak we duzlamak.
Nahar iýmezden ozal, gök önümleri suwarmak nitratlaryň mukdaryny azaltmaga hem kömek edýär, şol bir wagtyň özünde gök önümleri uzak wagtlap suwa ezmek hem hökman däl, diňe 20-30 minut suwda goýuň. Hünärmenler irki gök önümleri fermentlemegi ýa-da duzlamagy hem maslahat berýärler.
4. Termiki taýdan işlemek.
Gök önümleri termiki taýdan işlemeklik nitratlara garşy göreşde hem kömek edýär. Gök önümleri gaýnadyp, gowrup we bişirip bolýar. Şeýle-de bolsa, nitratlar bilen birlikde witaminler hem gidýär, şonuň üçin iň ýumşak gaýtadan işlemegiň görnüşini saýlamaly.
5. Nitrat barlaýjydan peýdalanmak.
Gök önümlerdäki nitratyň mukdaryny göz bilen kesgitlemek mümkin däl, bu mesele nitrat barlaýjysynyň üsti bilen hem ýerine ýetirilip bilner. Nitrat barlaýjyny ulanmak kyn däl. Ol dürli önümlerde nitratyň rugsat berilýän derejesini özünde jemleýän kiçijik enjam. Şonuň kömegi bilen gök önümlerdäki we miwelerdäki nitratlary anyklamak saglyga peýdalydyr.
Hajy GURBANOW,
Türkmen oba hojalyk institutynyň 1-nji ýyl talyby.
Teswirler