Balyk possuny
(Hekaýa)
Obamyzyň ilersi oglan aýak yzlarymyzyň seken ýerleri. O taýy hernä içiň gysan çagy keýpiňi çaglamak üçin örän çemlije ýerdi. Muňa çagalygyna dolanmaga gelýänleň sany gaty kändi. Men, esasanam, suwa daş oklamany eý görýän. Üýtgeşik tarapam bärde ýap bilen köl ýan-ýana dur. Şoň üçin haýsyna baraýyn diýseň, keýpiň kelläňde. Men soňky wagt kanala barmany tapyndym. Sebäbi, bu ýerde näçe gündür goşa balygyň tirkeşýänini görýän. olaň ikisem gün-günden horlanýana meňzeýär. Göwnüme bolmasa, bu ahwala men öňem duşan ýaly. Birdenem şo-ol balykly waka ýadyma düşdi oturyberdi…
* * *
Dostum bilen ikirjiňlenip durşumyza, bulançak suwuň balygyndan iýeli diýdik. Ýabyň suwy mazaly çekilen eken. Balyklara zeper ýetmese-de biridir. Birdenkä ýabyň gapbilinde uly pažžyldy peýda boldy. Seretsek, ýapdan okdurylyp togalanyp barýan bir närsä gabat geldik. Özem şo-ol tigirlenip gidip otyr. Bizem äm-säm bolup yňdyk yzyndan. Ol esli tigirlenip, sakga sägindi. Görsek, kiçijek lakga çabalanyp ýatyr. Ony görüp, ýüregim tebsinip gitdi. Dostumyň weli didesi durlandy.
Aý, tüweleme. Awyň başy-ha erbet däl…
Goýsana, şepe, diýýäniň näme. Saňa-da aňsady bolsa, iki paý berlen ýaly. Bu janawar guýrujagyny dişläp, köle howlugyp barýar. Göreňokmy, dişi guýrugyndan sypypdyr. Kömek edeli diýseň, başga gürrüň.
Nätdiň-aý sen-ä. Balyk tutmaga geldikmi ýa olara “göwünlik bermäne…”
Balyk tutjagyň çynyň bolsa, han-ha ýap, honha-da köl. Towugyňa tok diýýän ýok… Men-ä şu janwara kömek etjek.
Men daljygyp ýatan lakgany aldym-da, köle oklap goýberdim. Garagörnümde süýrenip barýan ýylanbalyklaram köle baka süýrenişip barýar. Muny gören dostum:
Ind-ä seni diňlejek däl – diýip, yzyna garaman gitdi.
Soň ýabyň iki ýerine dagy çeňňek okkadyk. Suw boýunyň gürrüňleri bolsa juda ýakymlydy.
Dost jan, sen menden kinelenme. Awuňam öz inim-çykymy bar. Bialaç galan janawary awlamak ne derkar?! Bu öte karamdyr.
Ondan-mundan warsaky urup oturyşymyza, gepimiz gyşa syrykdy.
Ýogsa-da gyş nähilikä bu ýyl?
Ony balyk bilmese – bu diýenim dostumy geňirgendirdi.
O nähili? Balyk nädip bilsin ony?
Balyk köp zat bilýär.
Belki ýene gideris?!
Gitmeli bolsa, gidäýeris. Ýöne bäri-bärde Sarygamyş ýog-a.
Sen ony alada etme, gitsek bolýar…
Myrryh ýyldyzyny yza taşlap, iki tirkeş bolup ýola düşdük. Aşmaly ýerem daş bolansoň, ýüregimiz karar tapanokdy. Gyş hakdaky gürrüň bolsa barha süýjeýär.
Ine-de, ýaýylyp ýatan köl. Biz göni Gumudyk balykçyňka bardyk. Megerem, o wagt gijigen güýz aýlary bolmaly. Biz desbi-dähel içimizi byjyklaýan sowallara geçdik.
Gumudyk ata, bu ýyl gyş nähili geler?
Balyklar irden içmegini geýdi. Gyş donuňyzy peýläberiň sizem.
Atam, peýläris welin, balyga içmek derkar? – Gumudyk ata köpmanyly ýylgyrdy.
– Ogullam, asyl siz nireden borsuňyz?
– Hoja ilinden.
– Hümm. Şo ýerlerden geldik diýsene. Onda siz arzyly myhman. Aslynda-ha, üç gün habaryňyzy almaly däldim weli… Men size diňe içmeg-ä däl, eýsem balygyň dünýesi hakda kän zat aýdybererdim. Gowusy, bu gün dynç alyň. Gara öýde ojar ody gübürdäp durandyr. Geçiň-de, uruň ukyny. Gyzykly söhbete ertir girişeris. “Agşamyň haýryndan ertiriň şeri” diýilmänmi?!
Biz razylaşdyk. Ertesi horaşaja gaýykda Sarygamşyň içi bilen gezim etdik. Sabanyň söhbetem säheriň özi ýaly sereň. Ýaşulynyň luw baradaky gürrüňleri bolsa düýpgöter üýtgeşik.
– “Lalyň diline enesi düşer” diýleni. Balyk suwdan çykan wagty hamynda şepbeşik örtügi bolýar. Biz-ä şoňa balyk possuny diýýäs. Balyk içmejigini geýdi hasap edýäs. Ana şo ýyl gyşyň arly geljegi.
Balyk diýen zat, galapyn, ýelä ýüzegendir. Akymyň garşysyna ýüzüp bilýän jandar. O janawar süýji suwa çykybilse, armany ýok. Galaba-da, derýaň köle guýmagyna garaşýar. Derýa köle guýsa, dykylyp-dykylyp geliberýäler.
– Gumudyk däde, ho-ol görünýän sazan balygy ýaly-la.
– Aýny özi. Sazan güýzüň güni 8 kilä dagy gelýä. 8 kilä gelen sazan güýzüň soňky aýy ýelä ýüzüp ugraýar. Şol ýüzüşine-de, tä baharyň soňuna çenli gitdigi.
– A birden, suw gyrpaklap, buz örtügine gabat gelse?
– Buz bolsa, aşagynda galyberýä. Ýöne gitmeýä. Şeýdip, maý aýynyň ortalaryna dagy işbil zyňýa. Aý, şonda çöpe dönýär-ä janawar. 8 kiledan 3 kilä gelýä.
– Dogry-dogry. Bularyň köpelme döwrüdir-ow şo?
– Edil özi. Balyk köpeljek bolsa, akar suwdan gaçyp, gyra çykybir. Ýata suwlar bolmyýamy bölek-bölegräk. Onsoň ikibir-ikibir – jübüt-jübütden tirkeşip başlaýalar. Ene balyk öňünde, erkegi yzynda. Şonda ene balyk ýaýynja suwa işbil döküp gidýä. Erkegem üstüne süýt sagyp gidýä.
– O nämäň süýdi?
– Erkek balygyň aşak ýüzünde akja nemi bolýa. Hem-ä tohumlanma, hemem golaýdaky balyklar üçin zäher bolýa şol. Ýyrtyjy gelibilmez golaýyna. Suwuň astam edil ýer ýüzi ýaly. Erkekler zenanlaryň goragçysy bolşy ýaly, olam bir zat edip goranmaly, ahbeti. Käbir ene balyklar ýumurtgalary erkege ynanýar. Tamasy ödelmese, ony şo bada terk edýär.
Göz öňüne getiriň, adam ýaltanyp ýatan bolsa, özem kän bir işlemezek, lellim bolsa: “Içiňden işbili alnan ýaly nä beýdip ýatyrsyň” diýilmeýämi?! Agyn işýakmazyň gürrüňi şo. Işbilini döken balyk hut horlanyp, gutaryp galýa. Erkegem şeýle, süýt sagyp ylla çöpe dönýä.
Balyk diňe suwda ýaşarmy?
Elbetde ýok. Batgalykda ýaşaýanlary-da bar. Meselem, ýylanbalyk batgalykda näçe gün diýseňem ýatybilýä. Şeýle mert balyk. Hatda, ummanlarda şeýle balyklar bolýar. Nädip iýmitlenýänem belli däl. Olar ummanyň iň çöket ýerinden hin gazyp ýaşaýar. Olaň daşyna çykanyny kädaýym görmek bolýar.
Bäh, bu janawar ýeriň astynda-da mekan tutýa diýseňiz-le?!
Ol baýaky. Hatda, uçýan balyklar-da bar.
Eý-hoo. Balyga uçma ne derkar?
Goranmak üçin. Goranyş pillesi suwdan iki ýüz mitr çemesi belentlige göterilip bilýän balyklar bar. Wah, arman gyssagly gelipsiňiz-dä. Bärik gelende, arkaýyn geliň-ä…
Nesip bolsa. Ýöne arman galandyr däldir, atam. Balyk possunyn-a bildik esasy…
Gumudyk balykçyň gürrüňleri heýwere gyzykly. Asyl ýanyndan gaýdasyň gelenok. Balygy daşyndan synlanyň ýa-da ondan garnyňy göjäniň ýeterlik däl. O janawaryň aýrybaşga dünýäsi bar. Onuň çaga diýip kösenişi, horlanyşy tüýs adam misilli. Hemme ene-ata çagasy üçin şeýle kökenek, ahyry.
Gumudyk ata düýşüňde balyk görseň, yrsgal-berekete ýorulýanynam aýdypdy. Men Sarygamyşly wakadan soň düýşümde balyk gördüm. Bir gezegem däl, iki ýola… Haýwan-u-ynsanyň nesil dowamaty üçin çekýän süýji jepasy kalbyma buýsanç tohumyny sepýärdi. Men oba aşdygym bu hakda kiçijigem bolsa, hekaýa ýazaryn…
Ýolaman GURBANOW,
Döwletmämmet Azady adyndaky
Türkmen milli dünýä dilleri
institutynyň türkmen dili kafedrasynyň
mugallymy
Teswirler