Türkmen selmelegi (Mandragora turcomanica) Türkmenistan Diýarymyzyň tebigy baýlyklarynyň gymmatly we seýrek duş gelýän ösümlik görnüşleriniň biridir. Bu ösümlik, Solanaceae maşgalasyna degişli bolup, Türkmenistanda we Eýranyň demirgazyk-günbataryndaky daglyk ýerlerde ösýär.
Mandragora turcomanica köpýyllyk otjumak görnüşli ösümlikdir.
Onuň köki galyň we köplenç şahalanan görnüşde bolýar.
Ösümligiň ýokarky ýaşyl bölegi gaty gysga bolup, ýapraklary uzyn şahalanan görnüşinde düzülen. Aşaky ýapraklary 90 sm uzynlyga we 60 sm giňlige çenli ýetip bilýär, ýokarky ýapraklary bolsa kiçi bolýar. Ýapraklaryň iki tarapynda, esasan hem damarlarynyň ugrunda, seýrek tüýler bardyr.
Gülleri oktýabr aýyndan mart aýyna çenli döwürde doly açylýar. Güller sapagyň merkezinde ýerleşip, 3 sm çenli uzynlykdaky sapaklarda ýerleşýär. Gülüň sapaklary birleşip, 15–25 mm uzynlykda bolýar. Güli gyrmyzy reňkde bolup, 20–30 mm uzynlykda we birleşen görnüşde bolýar.
Miwesi – sarydan mämişi reňkli, 40-60 mm diametrli, ysly we içinde sarymtyl, açyk goňur reňkli tohumlary bolýar. Bu ösümlik ilkinji gezek Türkmenistanyň günorta-günbataryndaky Köpetdag daglarynda tapyldy. Ösümligiň Eýranyň Gülüstan milli seýilgähiniň golaýyndaky Dahane obasynda hem ösýänligi hasaba alyndy.
Mandragora turcomanica esasan, 500-800 metr belentlikde, gyrymsy agaçlaryň köp ösýän ýerlerinde, jülgelerde we gaýaly dag eteklerinde duş gelýär. Ol Türkmenistanyň Gyzyl Kitabyna girizilen seýrek duşýan ösümlikleriň biridir. 1999-njy ýylda ýurduň tebigy şertlerinde 500-den az ösümligiň galandygy hasaba alyndy. Bu ösümlik howp astyndaky, san taýdan azalyp barýan görnüş hökmünde halkara derejesinde hem goralýar.
Mandragora turcomanica ähli böleklerinde zäherli alkaloidleri özünde saklaýar. Ösümlikde skopolamin, apohiossin we hiossiamin ýaly alkaloidler bar. Bu maddalar ýokary dozada zäherli bolup, lukmançylykda agyryny aýryjy we nerw ulgamyna täsir edýän serişdeleriň düzümine girýär. Onuň hromosom sany 2n=72 bolup, bu onuň genetiki aýratynlygyny görkezýär.
Mandragora turcomanica Türkmenistanyň tebigy ösümlik gorunyň gymmatly bölegi bolup, onuň goralmagy we ylmy taýdan içgin öwrenilmegi möhüm ähmiýete eýedir.
Alp Arslan NURLYÝEW,
S.A.Nyýazow adyndaky
Türkmen oba hojalyk uniwersitetiniň
Gidromeliorasiýa fakultetiniň talyby.
Teswirler