Pul adamzat taryhynyň iň möhüm oýlap tapyşlaryndan biridir. Gadymy döwürde adamlar zerurlyklaryny kanagatlandyrmak üçin barter ulgamyna esaslanýan ykdysadyýeti alyp barýardylar. Bu ulgamda bir ýagşylygyň gymmaty başga bir ýagşylygyň gymmaty bilen kesgitlenýärdi. Şeýle-de bolsa, bu usul iş ýüzünde köp kynçylyk döretdi, sebäbi iki tarapyňam zerurlygy takyk gabat gelmelidi.
B.e. takmynan 3000-nji ýyl Mesopotamiýada söwda giňden ýaýransoň, adamlar käbir zatlary pul hökmünde ulanyp başlapdyrlar. Bu zatlar köplenç gymmat bahaly metallar, esasanam altyn we kümüş ýaly seýrek metallardy. Bu döwürde dürli siwilizasiýalar öz walýutalaryny ösdürip başladylar. Müsür, Hytaý we Rim ýaly beýik siwilizasiýalar kagyz pullarynyň we metal teňňeleriň ilkinji mysallaryny öndürip, ykdysadyýetini diwersifikasiýa edipdir.
Orta asyrlarda altyn we kümüş teňňeler Ýewropada söwdada giňden ulanylypdyr. Şeýle-de bolsa, bu döwürde puluň howpsuzlygy we gymmaty bilen baglanyşykly dürli meseleler ýüze çykypdyr. Hökümetler puluň gymmatyny we howpsuzlygyny ýokarlandyrmak üçin teňňeleri çykarmak hukugyny ýüze çykarypdyr. Şeýle-de şol döwürler merkezi häkimiýete pula gözegçilik etmek ýola goýlupdyr.
XVII asyrda kagyz pullaryň ýaýramagy söwdanyň çaltlaşmagyna uly goşant goşdy. Ilkinji döwrebap bank ulgamlarynyň döredilmegi bilen banklar, ykdysady durnuklylygy ýokarlandyryp, pul çap etmek ygtyýaryny aldy. Angliýa 1694-nji ýylda döredilen Angliýa Banky bilen häzirki zaman bank ulgamynyň düýbüni tutdy. Banklar altyn ätiýaçlyklary bilen kagyz pullaryny goldamak arkaly ygtybarly pul ulgamyna ýol açdy.
XX asyrda pula düşünmek düýbünden üýtgedi. Bretton Wuds ulgamy bilen walýuta hümmeti kesgitlenildi we altyn standarty taşlandy. Bu ýagdaý pul syýasatlarynyň has çeýe bolmagyna mümkinçilik berdi. Häzirki wagtda sanly pul we kriptografik walýuta ýaly täze nesil pul görnüşleri ýüze çykdy.
Netijede, pul taryhda adam gatnaşyklaryna we ykdysady gurluşlara uly täsir eden gural boldy. Pul ulgamlary geçmişden şu güne çenli üýtgedi, ýöne alyş-çalyş serişdesi bolan puluň esasy wezipesi henizem hereket edýär. Geljekde puluň nähili ösjekdigi tehnologiki ösüşler we ykdysady zerurlyklar bilen kesgitlenilýär.
Güldäne HALYLOWA,
Türkmen döwlet binagärlik-gurluşyk
institutynyň talyby.
Teswirler