Uzak ýaşaýan agaçlara degişli bolan hoz dermanlyk we azyklyk häsiýetli gymmatly agaç. Dünýä ýüzünde takmynan, 20 görnüşi, ýurdumyzda 1 görnüşi duşýar. Boýy 20-25 metre çenli bolan hozuň başynyň gabarasy 20 metre çenli ýetýär. Sütünleri garamtyl-çal reňkli, örän owadan, pudaklary ýaşyl, güýzüne goňrumtyk-ýaşylymtyl reňkdedir. Ýapragy çylşyrymly, uzynlygy 20-40 sm, ösüp çykýan pudaklarda 75 sm uzynlykda, ini 15-40 sm, nobatlaýyn ýerleşen.
Gülleri aýry jynsly, ownuk, ýaşylymtyl reňkli, bir öýli. Miweleri togalak ýa-da süýri şar görnüşli, daşy gara-ýaşyl reňkli galyň gabyk bilen örtülen. Agaçlaşan gabygynyň içinde ikileýin maňyz ýerleşýär. Hoz agajy, adatça, ýapragyny çykarýan wagtynda aprel-maý aýlarynda gülleýär. Miwesi sentýabr- -oktýabrda ýetişýär. Hoz deňiz derejesinden 900-1500 metr belentlikde ösýär. Ol ýurdumyzdaky seýrek ösümlikleriň hataryna goşulýar. Dermanlyk maksatlary üçin gory ýeterlik bolup durýar. Hozuň dermanlyk maksatlary üçin ýapragy, bişmedik miweleri we miweýany çig mal bolup hyzmat edýär. Ýapraklaryny maý aýynyň ahyrlaryndan iýun aýynyň birinji ýarymyna çenli aralykda, olar entäk ösüşini doly gutarmanka we hoşboý ysly wagty ýygnamaly. Agajyň ýapragynda 2250-4500 mg%-e çenli С, P, B, witaminler, 0,33 mg% karotin, 0,01-0,03% efir ýagy, 3-5% eý maddasy, kwersetin giperozidi we kemiferol flawonoidler, hinonlar, fenil-karbon turşulyklar, reňk beriji ýuglon saklanýar. Hozuň ýapragynda C witaminiň mukdary ýokary.
Miweýanynyň ýaşyl gabygy askorbin turşusyna baý – 3000 mg%-e çenli, karatin – 25000 mg%. Hoz maňzy örän gymmat bahaly önüm, onuň düzüminde 75%-e çenli ýag, 20% töweregi beloklar, 7-16% uglewodlar, 30-50 mg% C, 0,3 mg% B1 witamini, karotin we beýleki E, P witaminleri, şeýle hem demriň hem koboltyň duzlary girýär.
Hoz agajy has gadymy dermanlyk ösümlikleriň sanawyna girýär. Abu Aly ibn Sinanyň «Şypanama» diýen işinde hozy dürli keselleriň bejergi serişdesi hökmünde ulanmak maslahat berilýär. Hozuň ýaşyl miweýanyndan taýýarlanylan toşaba ary balyny goşup peýdalanylanda diş etiniň gan akmasyny aýyrýar. Halk lukmançylygynda hoz agajy dürli-dürli maksatlar üçin peýdalanylýar. Şeýle hem ony süýji keselinde ulanýarlar. Miwesinden tayýarlanylan peti ýokary gan basyşynda içilýär. Hozuň ýapragyndan taýýarlanan çaýy süýji keselinde ulanylýar. Hozuň maňzyny azyklyk üçin täze we guradylan görnüşinde peýdalanylýar.
Gahryman Arkadagymyzyň «Türkmenistanyň dermanlyk ösümlikleri» atly ylmy-ensiklopedik kitabynda türkmen topragynda bitýän dermanlyk ösümlikler barada gymmatly maglumatlar berilýär. Şolaryň hatarynda müň derde derman hasaplanýan üzärlik barada hem giňişleýin maglumat berilýär. Üzärligiň düzüminde adamyň bedenine peýdaly täsirini ýetirýän dürli maddalar, ýagny garmalol, garmin, peganin ýaly alkaloidler, kaliý, magniý, demir ýaly makroelementler, marganes, alýuminiý, nikel ýaly mikroelementler saklanýar. Üzärligiň tüssesi adam saglygy üçin howply bakteriýalary ýok edýär. Oba hojalygynda ösümliklere zyýan berýän mör-möjeklere garşy ulanmakda hem üzärligiň peýdasy uludyr. Onuň otuny ir baharda gunçalaýan wagtynda ýygnamaly. Çig maly adaty usulda guratmaly hem taýýarlamaly. Taýýar bolan çig maly mata ýa-da kagyz haltada saklamaly. Üzärlik ýurdumyzdaky seýrek ot-çöpleriň hataryna goşulmaýar. Dermanlyk maksatlar üçin gory ýeterlik. Lukmançylyk maksatlary üçin üzärligiň oty, seýrek ýagdaýlarda tohumy dermanlyk çig mal bolup hyzmat edýär.
Orazjemal MERDANOWA,
Türkmen oba hojalyk institutynyň 3-nji ýyl talyby.
Teswirler