Teoretiki fizikany esaslandyryjylaryň biri, Nobel baýragynyň eýesi we jemgyýetçilik işgäri Albert Eýnşteýn döwürdeşlerinde geň galdyryjy täsir galdyrdy. Tötänleýin geýinýärdi, switerleri gowy görýärdi, saçlaryny daramaýardy, suratçysyna dilini görkezip bilýärdi. Ýöne bu manysyz görnüşiň aňyrsynda dürli mowzuklarda 600-den gowrak eseriň awtory paradoksal alym-akyldar bardy. Otnositellik teoriýasy ylymda öwrülişik döretdi. Görnüşi ýaly, dünýä beýle bir ýönekeý däl. Kosmos wagty egri we netijede agyrlyk güýji üýtgeýär, wagtyň geçmegi bilen gün şöhleleri göni ugurdan sowulýar.
1921-nji ýylda fotoelektrik effektiniň kanunyny oýlap tapandygy üçin Eýnşteýn fizika boýunça Nobel baýragynyň eýesi boldy. Otnositellik teoriýasy we agyrlyk güýji teoriýasy baradaky işiň geljekde tassyklanandan soň baha beriljekdigi görkezildi.
Eýnşteýn otnositellik teoriýasyny degişme bilen düşündirmäge synanyşdy. Eger-de “Eliňizi gyzgyn peçiň üstünde birnäçe minutlap saklasaňyz, bir sagat ýaly görüner, emma söýgüliňiz bilen geçiren sagadyňyz birnäçe minut ýaly görüner. Şeýle däl-mi?”
Eýnşteýn otnositellik teoriýasyny tötänleýin ösdürendigini öňe sürdi: oturdy, synlady we birden şol bir tizlikde we şol bir ugurda hereket edýän ulagyň hereketsiz galandygyny gördi. Ýere görä hereket edýärler, ýöne biri-birine görä dynç alýarlar.
Eýnşteýn ylmy makalalarynda beden radiasiýa görnüşinde energiýa çykarsa, massasynyň azalmagy oňa bölünip berlen energiýa mukdaryna proporsionaldygyny ýazdy. Şonuň üçin onuň meşhur formulasy: energiýa massanyň önümi we ýagtylyk tizliginiň kwadraty (sekuntda 300 müň kilometre deňdir). Ylmy taýdan, ýagtylygyň tizligine dargadylan gaty az massa, köp mukdarda energiýa çykarýar. Uran ýadrolarynyň çüýremegi bilen hem edil şonuň ýaly zat bolýar. Atom bombasynyň oýlanyp tapylmagy, teoriýasynyň dogrudygyny subut etdi.
Oguljennet JUMAÝEWA,
Döwletmämmet Azady adyndaky
Türkmen milli dünýä dilleri institutynyň
Ýewropa dilleri we edebiýaty fakultetiniň talyby.
Teswirler